ايم آر ڊي تحريڪ جي سورمن جي نانءُ

11 سيپٽمبر 1983ع

ايم آر ڊي تحريڪ ۾ خيرپور ناٿن شاهه ۾ شھيد ٿيل سورمن جو ڏينهن

ذوالفقار قادري 

يارهين سيپٽمبر 1983ع خيرپور ناٿن جي شھيدن جو ڏينهن آھي جن فوجي آمريت خلاف پنهنجون جانيون ڏئي جدوجهد کي جلا بخشي اڄ اقتدار جي مسند تي ويٺل بلاول ڀٽو زرداري ٖ آصف علي زرداري ۽ مئڊم فريال ٽالپور کي ڪهڙي خبر تہ اڄوڪي ڏينهن تي خيرپور ناٿن شاه جو هڪ کير کپائيندڙ مسڪين نظام الدين نائچ ٖ گڏھہ گاڏو هلائيندڙ غلام نبي کوسو ٖ مزدور شاه نواز کوسو ٖ هوٽل جو بيرو حبيب الله لغاري ٖ ڪاٺَ جي مڏي تي مزدوري ڪندڙ عزيز لاکير ٖ پرائمري استاد عبدالغني ابڙو ٖ اٺ گاڏو هلائيندڙ الهورايو لانگاه ٖ پنهنجي مرحومہ ماءٗ جي چاليهي جو سامان وٺي ايندڙ ديدار کوکر ٖ ٺري ميرواه کان مهمان ٿي آيل ضمير جاگيراڻي پنهنجون جانيون ڏئي سندن اقتدار جي راه هموار ڪئي ٖ شھيدن جا وارث اڄ بہ قسم پرسي واري زندگي زندگي گهاري رهيا آھن جڏھن تہ سندن خون ۽ قربانين جي صلي ۾ حاصل ٿيل اقتدار جا مزا وڏيرا وٺي رهيا آھن ٖ 1983ع ۾ جڏهن ملڪ اندر جمهوريت جي بحاليءَ خاطر ”تحريڪ بحالي جمهوريت“ واري پليٽ فارم تان تحريڪ هلي رهي هئي، تڏهن جنرل ضياءَ سنڌ جي ”شورش زده“ علائقن جو دورو پاڻ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو انهن ڏينهن ۾ جنرل ضياءَ سنڌ جي زون سي جي مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ليفٽنٽ جنرل ايس ايم عباسي سان گڏ دادوءَ جي دوري جو آغاز ڪيو. جنرل ضياءَ جي آمد جو ٻڌي سڄو دادو سراپا احتجاج بڻجي، جنرل ضياءَ جي آمد جي حوالي سان تيار ڪيل هيلي پيڊ تي ڪاهي پيو. جنرل ضياءَ حالتن جي نزاڪت کي سمجهندي دورو مختصر ڪري هيليڪاپٽر ۾ ويهي واپس وڃڻ لڳو ته مڇريل ماڻهو صدر جي حفاظت لاءِ ڪيل تمام حفاظتي بند توڙي اچي ڪڙڪيا پر جنرل ضياءَ جو هيلي ڪاپٽر ماڻهن جي پهچ کان اڳ ئي فضا ۾ بلند ٿي ويو. هٿين خالي ماڻهن کان ٻيو ڪجهه به نه ٿيو ته انهن زمين تان پٿر ۽ سروٽا کڻي پئي هيلي ڪاپٽر ڏانهن اڇلايا. دادوءَ جو اهو جهور پوڙهو اڄ به مون کان نه وسريو آهي جنهن کان جڏهن مٽيءَ جو ڪچو ڀٿر به کڻي نه سگهيو ته هن ڪروڌ ۽ ڪاوڙ مان پنهنجي گوڏ لاهي کڻي مٿي هيلي ڪاپٽر ڏانهن ڦٽو ڪئي.

ايم آر ڊي جي تحريڪ سنڌي ماڻهن جي ظلم، زيادتين ۽ ڏاڍاين خلاف ڪروڌ هو، مون کان ته ڳوٺ پنهل خان چانڊئي جو اهو جهونو مڙس پنهل خان چانڊيو به وسريو ناهي، جيڪو پنهنجي مانجهي مڙس پٽ غلام عباس چانڊئي ۽ ٻين ڳوٺاڻن سميت آمر جي فورس سان مبينه مقابلي ڪرڻ واري ڏوهه جي الزام ۾ ڊسٽرڪٽ جيل نوابشاهه ۾ باندي بڻايو ويو هو، ايم آر ڊي جي فيصلي هيٺ ٺاهيل ”جيل ڪميٽي“ جي ميمبر جي حيثيت ۾ جڏهن مون نوابشاهه جيل جي ماڙيءَ ۾ ساڻس ملاقات ڪئي ته انهيءَ پرئي مڙس پنهل خان مون کي جڏهن ڀاڪر پاتو ته محسوس ڪيم ٽارچر ڪيمپ ۾ بي انتها اذيتن بعد به سندس جسم ۾ ڪراڙپ باوجود جوانيءَ جا جولان سمايل آهن. ايم آر ڊي جي تحريڪ ڪامياب وئي يا ناڪام، پر ان تحريڪ پنهنجي پويان ڪيئن قصا، انيڪ ڪردار سوين سوال، راز ۽ رمزون به ڇڏيا، ڪيترا راز ته پوءِ کليا ته سنڌ جي ويجهڙ واري سياسي تاريخ ۾ پهريون دفعو جڏهن سنڌ جا ايڪڙ ٻيڪڙ ڇڏي باقي اڪثر وڏيرا، چڱا مڙس، مير پير جڏهن اسان جهڙن غريب سياسي ڪارڪنن سان گڏ سينٽرل جيل مڇ، سينٽرل جيل حيدرآباد ۽ سکر جي لڱ ساڙيندڙ گرمي ۾ بيرڪن اندر واڙيا پيا هوندا هئا ته اسان کي مارڪس، لينن ۽ مائوزي تنگ واريون وڏيرن بابت ڳالهيون فرسوده محسوس پئي ٿينديون هيون، پر جڏهن 12 ربيع الاول جي ڀلاري رات ڪراچي سينٽرل جيل جي ريسٽ هائوس ۾ نظر بند رئيس غلام مصطفيٰ جتوئي جي ”مفاهمت ۽ درگذر“ واري بيان بعد مارشل لا اختيارين پاران جيل سپرنٽينڊنٽ جي آفيس ۾ اچي سادي اڇي پني تي صرف آڱوٺي هڻڻ جي شرط تي آزاد ڪرڻ وارو فارمولو پيش ڪيو ويو ته جيلن مان اڪثر وڏيرا ائين هليا ويا جيئن سنڌي ۾ چوندا آهن ته ”جوڳي نه ڪنهن جا مٽ“.

 پر ان تحريڪ سان جيڪو سنڌي جي عام هاري ناري شاگردن ۽ سياسي ورڪرن نڀايو، تنهن دنيا آڏو تحريڪي حوالي سان سنڌ جو مان مٿانهون ڪري ڇڏيو. هونئن ته اڄوڪو ڏينهن خيرپورناٿن شاه جي انهن سورهيه مڙسن جي شهادت جو ڏينهن آهي جن اڄ کان اڻٽيهه ورهه اڳ 11 سيپٽمبر 1983ع تي ضيائي راڄ کي رد ڪندي صرف ملڪ ۾ جمهوريت بحال ڪرن جي گهر ڪئي هئي، کين ڪهڙي پروڙ هئي ته کين گولين جو بک بڻايو ويندو. گولين سان پروڻ ته ڳوٺ پنهل خان چانڊئي ٖ ميهڙ، موري، نوشهري فيروز، وارهه، ميرپور ڀٽو، ميرو خان جا جوڌا جوان به ڪيا ويا، جن جا جوهر اڄ به تاريخ جو حصو آهن، جوهر ته سنڌ جي مشهور ديني عالم ۽ بزرگ مرحوم علامه محمد شاهه امروٽي به لوڪس پارڪ سکر ۾ 14 آگسٽ 1983ع تي ڏيکاريا جڏهن تحريڪ جي آغاز جي پهرين ڏينهن ٿيل جلسي تي پوليس ڳوڙها آڻيندڙ گئس ڦٽو ڪئي هئي ته نوجوان به سر بچائڻ ۾ پورا هئا پر هي بزرگ بيٺو رهيو، سنڌ ۾ پ پ ڪارڪنن بعد رسول بخش پليجي ۽ فاضل راهو جي اڳواڻي ۾ ڪم ڪندڙ عوامي تحريڪ ۽ جميعت علماءِ اسلام جي ڪارڪنن پاڻ نڀايو، جن ماڻهن آمريت سان مهاڏو اٽڪايو جنرل ضياءَ جي ظلم خلاف شيهي جي ڀٽ جيان ٿي بيهي رهيا، موري جي اها پوڙهي جتوئڻ به مون کان نه وسري آهي جيڪا سڄي عمر گهر کان نڪتي ئي ڪونه هئي پر جڏهن هوءَ گهر کان ٻاهر نڪتي ته موري جو نالو عالمي ميڊيا جي زينت بڻجي ويو. عالمي ميڊيا جي ته خيرپور ناٿن شاهه جا اهي جوڌا به آيا جيڪي گولين سان پروڻ ٿي ويا پر پوئتي نه هٽيا، ميرپور ڀٽو جو اهو مير بحر نوجوان مان ڪيئن ٿو وساري سگهان جڏهن آمر ضيا جي فورس اسان جي گرفتاري لاءِ ڳوٺ جو گهيرو ڪيو ته هو پنهنجي رائفل سان مهاڏو اٽڪائي بيهي رهيو پر اسان کي نڪرڻ جو گس ڏنائين ۽ آخر پاڻ مارجي ويو، طيب ٿهيم کيسانا موري جا شهيد اڄ به سارن پيا، ايم آر ڊي جي تحريڪ سنڌي ماڻهن جي سول نافرماني واري تحريڪ هئي جنهن جي نتيجي ۾ اٽڪل سموري سنڌ ۾ چاليهه ريلوي اسٽيشنون نذر آتش ٿيون. پهريون دفعو پاڪستان ريلوي کي ڪيترن ئي سيڪشنن تي ريلوي سروس بند ڪرڻي پئي. ڊسٽرڪٽ جيل دادو تي مظاهري جي حملي جي نتيجي ۾ 110 قيدي فرار ٿيا جڏهن ته قمبر جيل، واره، ميرو خان سميت ڪيترا پوليس سيشن ساڙي لاڪ اپ ٽوڙي قيدي فرار ڪيا ويا.

ايم آر ڊي جي پر امن جدوجهد کي پر تشدد بڻايو ويو مون کان ته لاڙڪاڻي جي بگٽي ڳوٺ جون اهي گگي پاتل ٻروچاڻيون به نه ٿيون وسرن جڏهن سنڌ جو اڳوڻو آءِ جي آغا واجد علي دراني انهن ڏينهن ۾ لاڙڪاڻي جو اي ايس پي هو، پاڪستان چوڪ تي اسانجي هڪ مظاهري دوران زخمي ٿيو ۽ پوليس اسان جي گرفتاري لاءِ پيڇو ڪيو، اسين وڃي بگٽين جي ڳوٺ نڪتاسين. حڪومتي اهلڪار پيڇو ڪندي ڳوٺ تائين پهتا هئا. ڳوٺ جي مردن اسان کي پوليس حوالي ڪرن پئي چاهيو پر اهي ڪراڙيون ٻروچاڻيون مهاڏو اٽڪائي بيهي رهيون. ايم آر ڊي جي جدوجهد جتي سنڌ جي عوام جي بهادري کي اجاگر ڪيو اتي سياسي ورڪرن جي اندر قرباني سهپ ۽ رواداريءَ وارا جذبا به پيدا ڪيا. سنڌ اندر اڄ به ڪيئن سياسي ڪارڪن ڪسمپرسي واري حالت ۾ زندگي گهاري رهيا آهن جن پنهنجي حياتي ۽ جواني جا ڏينهن تحريڪ جي حوالي ڪري ڇڏيا هئا انهن جي قربانين جو ثمر ويڪاءُ وڏيرا پيا کائن.

مولانا تاج محمود امروٽي رحمة الله عليه

مولانا تاج محمود امروٽي جي زندگي جو تحقيقي جائزو

تاج محمود امروٽي: ناميارو ديني عالم مولانا تاج محمود امروٽي ولد سيد عبدالقادر عرف ڀورل شاهه، خيرپورميرس ضلعي جي پريالوءِ شهر لڳ، هڪ ننڍڙي ڳوٺ ”ديواني“ ۾ 28 ذوالقعد 1260هه مطابق 22 مارچ 1841ع ۾ ڄائو. هن ابتدائي تعليم پنهنجي والد مولانا سيد عبدالقادر وٽان حاصل ڪئي. عربي تعليم مولانا عبدالقادر پنهواريءَ (تعلقي روهڙيءَ) کان ورتائين. جوانيءَ ۾ حافظ محمد صديق جي خدمت ۾ ڀرچونڊي شريف پهتو ۽ کانئس بيعت ورتائين. سندس ئي هدايت تي اباڻي ڳوٺ ”ديوانيءَ“ کي ڇڏي، ڳڙهي ياسين (ضلعي شڪارپور) جي ڳوٺ ”امروٽ“ ۾ سڪونت اختيار ڪيائين. هن بزرگ امروٽ ۾ اچي اتي موجود بدعتون ختم ڪرايون. مولانا امروٽي، وڏو متوڪل ۽ فنا في اللہ بزرگ هو. ڪڏهن ڪڏهن ٻه ٻه وقت فاقا به ڪڍندو هو. سندس خانقاهه، ”صفه“ جو نمونو ۽ روحاني فيض جي ڳولائن لاءِ تمام اهم دارالعلوم هئي.

مولانا تاج محمود جي شادي سندس چاچي سيد مهر علي شاهه جي نياڻيءَ سان ٿي، کيس ”حسن شاهه“ نالي پٽ به ڄائو، جيڪو ٻارهن ورهين جي ڄمار ۾ وفات ڪري ويو. ٻه شاديون ٻيون به ڪيائين، پر انهن مان به کيس اولاد نه ٿيو. مولانا صاحب کي پنهنجي پٽ ”حسن شاهه“ سان پيار هو، جنهن سبب پنهنجو تخلص ”حسن“ اختيار ڪيائين. سڄي زندگي اسلامي تبليغ ۽ عوامي فلاح جي ڪمن ۾ حصو ورتائين. مولانا صاحب ديني درس تدريس سان گڏ سياسي ميدان ۾ به خدمتون سرانجام ڏنيون. خاص طرح ” خلافت تحريڪ “، ” هجرت تحريڪِ“، ”ترڪَ موالات تحريڪِ“ ۽ ”ريشمي رومال تحريڪ“ ۾ حصو ورتائين. پاڻ امروٽ ۾ دارالعلوم قائم ڪيائين، جنهن ۾ مولانا عبيدالله سنڌي پڻ ستن سالن تائين درس ڏنو. هن مدرسي مان مولانا حماد الله هاليجوي ۽ مولانا احمد علي لاهوريءَ جهڙا عالم پيدا ٿيا. شيخ الهند مولانا محمود الحسن پڻ امروٽ شريف ايندو رهندو هو. مولانا تاج محمود، امروٽ ۾ ديني ادب جي اشاعت لاءِ هڪ پرنٽنگ پريس ”محمود المطالع“ قائم ڪري، ماهوار سنڌي رسالو ”هدايت الاخوان“ شايع ڪيو. مولانا امروٽي انگريزن جو سخت مخالف هو ۽ ڪنهن به انگريز جو منهن ڏسڻ پسند نه ڪندو هو.

مولانا امروٽي سنڌي ٻوليءَ جو قادرالڪلام شاعر به هو. سنڌي ٻوليءَ ۾ قرآن مجيد جو ترجمو ۽ تفسير سندس اهم ۽ يادگار -تصنيف- آهي. سنڌيءَ ۾ سندس منظوم رسالو ”پريت ناما“ ۽ سورة ياسين جو منظوم ترجمو پڻ گهڻا مقبول آهن. سندس موهيندڙ شخصيت ۽ حسن اخلاق، هندو توڙي مسلمان، ننڍي توڙي وڏي، -ٻار- توڙي ٻڍي، هر فرد کي پاڻ ڏانهن ڇڪيو ۽ ڪيترن غير مسلمانن کي -اسلام- جي دائري ۾ آندو. جمعي جي نماز لاءِ شهر جي جامع مسجد ڏانهن ويندي، گهٽين ۾ هندو مرد، عورتون ۽ -ٻار-، دعا يا پاڻي پڙهائڻ لاءِ ٿانوَ کنيو سندن انتظار ۾ بيٺا هوندا هئا. -ان- وقت سنڌ ۾ ”شڌي“ پرچار به زور شور سان جاري هو ۽ ڪن متعصب هندن، مولانا امروٽيءَ خلاف شور مچايو ۽ مٿس ڪيس به ڪيا، جيڪي سالن جا سال هلندا رهيا. 1922ع ۾ -انگريز- سرڪار، -بئراج- جي واهن جي کوٽائي شروع ڪئي، تڏهن کيس اطلاع مليو ته واهن کوٽڻ جي رِٿ مڪمل ٿي رهي آهي. جنهن ۾ ڪي مسجدون به شهيد ٿينديون. اها خبر ٻڌڻ وقت، علالت جي بستري تي هوندي به هڪدم اٿي ويهي رهيو ۽ بلند آواز سان فرمايائين ته ”آهن ڪي مرد مجاهد، جي -الله- جي گهرن کي تباهيءَ کان بچائين، جن -الله- جي گهرن جي حفاظت ڪئي، انهن لاءِ -آخرت- ۾ گهر ٺهندو.“ کانئس بيماري وسري وئي ۽ جماعتين کي گهرائي، مسجدن جي تحفظ لاءِ پيغام موڪليائين. هن ڪوشش پٺيان هڪ پاسي شعائرالله (قديم آثار/ خدا جا نشان) کي بچائڻ ۽ انگريز سامراج سان ٽڪر کائڻ ۽ ملڪ کي آزاد ڪرائڻ مقصود هو. هن مقصد ۾ مولانا امروٽيءَ کي آخر فتح حاصل ٿي ۽ ڪيتريون مسجدون بئراج جي زد کان بچايون ويون. مولانا امروٽيءَ کي سلوڪ جي چئني طريقن قادري، نقشبندي، چشتي ۽ سهرورديءَ جي فيض جي تلقين مليل هئي، پر قادري سلسلي تي خاص عبور حاصل هو ۽ اڪثر تلقين به قادري طريقي جي ڪندو هو. چون ٿا ته انگريزن مولانا تاج محمود امروٽيءَ کي ڳجهيءَ طرح زهر ڏياريو هو، جنهن جي اثر کان ڪمزور ٿي، پاڻ 5 نومبر 1929ع تي وفات ڪيائين.

(فيس بڪ تان ورتل)

علم،سفر،ميرٽ ۽ مقابلو

علم، سفر، ميرٽ ۽ مقابلو

اياز لطيف پليجو

نوجوانو! پڙھو، ڪم سکو ۽ ٻاھر نڪرو. انجنيئرنگ، وڪالت، ميڊيڪل، بزنس، آءِ ٽي پڙھو. سي ايس ايس، سي اي، ٽيڪنيڪل ڊپلوماز، اسٽيوٽا ڪورسز، اسڪل ڊولپمينٽ ٽريننگز ڪيو. انگلش سکو، چائنيز، جرمن، عربي، رشين، اسپينش ۽ فرينچ سکو، فورسز جوائن ڪيو، فارين اسڪالرشپز جا امتحان ڏيو. ڳوٺن مان وڏن شھرن ۾ اچو، پرڏيھ وڃو، ڪاروبار ڪيو. روزگار ۽ اقتصادي ترقيءَ جو ٻيو ڪو به رستو ناھي.

گھر ويٺل سنڌيو، مھرباني ڪري اوھانجي مطالبن ۽ شرطن جي طويل لسٽ ڇڏي، ھمٿ ڪري ٻاھر نڪرو. چيلينجز ۽ مشڪلاتن کي پاڻ منھن ڏيڻو پوندو آھي. ھي جيڪي لکين ڪامياب سنڌي مختلف شھرن، ڌنڌن، نوڪرين ۽ ٻين ملڪن ۾ آھن، انھن به اھا اقتصادي، تعليمي ۽ سماجي ترقي پاڻ بيپناھ محنتون ڪري، تڪليفون سھي، حاصل ڪئي آھي. جيسين سنڌ جا عام نوجوان، بيپناھ محنت، علم، ڪاروبار، ميرٽ ۽ پرامن عوام دوست سياست سان نه جڙندا تيسين رڳو روڄ پِٽڪو پيو ھلندو.

پڙھنداسين ته پوءِ نوڪري ڪيئن ملندي؟

شھر اچون ته ڪنھن وٽ رھون؟

نوڪري ڪير وٺي ڏيندو؟

پڙھائي لاءِ ڏوڪڙ ڪٿان آڻيون؟

ڪراچي ۾ يا ٻاھر رھندڙ سنڌي اسانجي ڪھڙي مدد ڪندا؟

سفارش ڪٿان آڻيون؟

توھان ڪھڙي ھيلپ ڪندا؟

ڪاروبار لاءِ پئسو ۽ شھر ۾ ٺڪاڻو کپي؟

زمانو ظالم آھي، ڪير ڪنھنجو ناھي!..... وغيره وغيره ... 

پنھنجين اھڙين مٿين ڳالھين تي ھاڻ ماڻھو کلن ٿا.... موبائيل فون وٺون ٿا، نوان ڪپڙا سبايون ٿا، موٽر سائيڪل ۾ تيل وجھايون ٿا، موبائيل ڪارڊ وٺون ٿا، ھوٽلن تي چانھن پيون ٿا، فلمون ڏسون ٿا، سگريٽ، گٽڪا، سوپاريون، ٺرا، پان واپرايون ٿا، شادين ۾ پوئا ڏيون ٿا، باقي تعليم ۽ ڌنڌي لاءِ اٽي ۾ جھليا پيا آھيون.... مھرباني ڪري ٻاھر نڪرو، پڙھو، ڪاروبار ڪيو ۽ ميرٽ تي مقابلو ڪيو. پنھنجي مدد پاڻ ڪرڻي پوندي، ٿوري تڪليف سھو، ٿورا مستقل مزاج ٿيو، ٿوري ھمٿ ڪيو. پوءِ ڏسجو سڄو تر، سڄو ڳوٺ، سڄو پاڙو، سڄو راڄ ڀاڳ اوھانجي محنت ۽ ڪاميابي جا مثال پيو ڏيندو....

سنڌ ۾ ھڪڙي مزيدار مخلوق آھي، انھن کي نه پاڻ ڪجھ ڪرڻو آھي نه ٻين کي ڪجھ ڪرڻ ڏيندا، اھا ”متيون منجھايو تبرا ڪميٽي“ رڳو سڄي سنڌ کان پئي آڏيون پڇائون ڪندي، ته ”ھِن ھينئن ڇو ڪيو؟ ھُن هينئن ڇو چيو؟“ باقي پاڻ چُرڻ يا ڪو مثبت ڪم ڪرڻ کان سندن آڱوٺو ھوندو. انھن کي ڇڏي ڏجي ته ڀلي اُٺ وانگر ترڪڻ ۾ مصروف ھجن. جي انھن کي جواب ڏبا يا وضاحتون ڪبيون ته ھو وڌيڪ خوش ٿيندا ته ڏٺو اسين پنھنجي ڌنڌي ۾ ڪامياب ٿي وياسين. 

انھن ۾ يا ته اھا سمجھ ئي ناھي ته ڪھڙي ڳالھ روزگار جي ڪنٽيڪسٽ ۾ آھي ڪھڙي علم جي، ڪھڙي صحت جي ۽ ڪھڙي سفر جي، يا وري اھي مڪمل بدنيت ۽ عوام دشمن پگھاردار آھن، جيڪي ڄاڻي واڻي سنڌين کي اقتصادي طور تباھ ۽ علمي طور برباد رکڻ چاھين ٿا. 

اِھي اُھي عوام دشمن واندا پارٽي آھن، جو ڪڏھين واٽ ويندي انھن کي نيڪ نيتي سان صلاح ڏيندو ته ”ٻيا سڀ گوشت، سڻڀ، لوڻ ۽ کنڊ ڇڏي ڀينڊيون، پالڪ يا گوبي وڌيڪ کائو“ ته ھو مانيءَ جو ريفرينس ۽ ڪنٽيڪسٽ کي سمجھڻ بدران چوندا، ”واھ اياز لطيف صاحب واھ، رڳو ڀينڊيون، گوبي ۽ پالڪ کائون، علم نه حاصل ڪيون، عبادت نه ڪيون، گھر نه ٺھرايون، گاڏي نه وٺون، ٻار نه پاليون، بس رڳو چوويھ ڪلاڪ ڀينڊيون، گوبي ۽ پالڪ پيا کائون“

يا وري جي انھن کي صلاح ڏبي ته ”چاليھ منٽ روز پنڌ ۽ ورزش ڪيو،“ ته چوندا، ”واھ اياز لطيف صاحب واھ، رڳو روز پنڌ ۽ ورزش ڪيون، وھنجون نه، نوڪري تي نه وڃون، سياست نه ڪيون، ووٽ نه ڏيون، نماز نه پڙھون، ننڊ نه ڪيون، شادي نه ڪيون، مائيٽن جي خدمت نه ڪيون، بجلي ۽ گيس جا بل نه پياريون، بس رڳو روز پنڌ ۽ ورزشون پيا ڪيون.“

ڪي ٻيا درويش قسم جا، سادا ۽ مزيدار ماڻھو وري اوھان کان پيا پڇندا ته ڳوٺ کان ٻاھر ڇو نڪرون، اتي اسانجي ابن ڏاڏن جا مڙھ مقام آھن؟ بابلا ڀلي نه نڪرو، رھيا پيا ھجو. جي اوھان جي ڳوٺ ۾ پيئڻ جو صاف پاڻي آھي، بجلي ۽ گيس آھن، ڊرينيج آھي، روزگار جا موقعا يا نوڪريون آھن، ڀلو اسڪول يا ڪاليج آھن، کير ۽ ڀاڄيون وڪڻڻ لاءِ بھتر ننڍڙي مارڪيٽ آھي، ڳوٺ کان ويجھي شھر تائين اڌ مُني ڪلاڪ جو ڀلو روڊ آھي، ڳوٺ ۾ سٺي ننڍڙي اسپتال آھي، بھتر گرلس اسڪول يا گرلس ڪاليج آھي، معياري سيڌي سامان جي مارڪيٽ يا چڱيرڙو ننڍڙو دڪان آھي، اصلي دوائن جو اسٽور آھي، ڪا ننڍڙي ڪاٽيج انڊسٽري آھي، ايگرو بزنيس آھي، لائيو اسٽاڪ جو ننڍڙو ڪاروبار آھي، پولٽري يا فش فارم آھي، وِيٽرنري ڊاڪٽر آھي، انٽر نيٽ ۽ ڊي ايس ايل آھي، گاڏين جو مستري آھي، ڳوٺ ۾ ڪاروڪاري، قبائلي ۽ برادري خوني تڪرار، ٻارڙن ۽ اقليتن سان زيادتيون ۽ ڏوھ ناھن، ڳوٺ ۾ رواداري، برداشت، امن ۽ ڀائيچارو آھي ته ڀلي سڄي ڄمار ۽ ايندڙ ھزارين سالن تائين ان ئي ڳوٺ ۾ پڙپوٽن، تڙ پوٽن تائين رھيا پيا ھجو. 

پر جي ائين ناھي ۽ اھي عام سھولتون به اوھان جي ڳوٺن ۾ ناھن، ته پوءِ سمجھي وٺو ته پنھنجا حڪمران ايندڙ ويھ ٽيھ سالن ۾ ته اوھان جي ڳوٺن کي اھي سھولتون ڏيڻ جو ڪوبه ارادو ۽ خواھش ھرگز نٿا رکن. انھن حڪمرانن سان انھن بنيادي حقن جي حصول لاءِ سياسي محاذ تان پاڻ سڀني کي ھڪ طويل ۽ اڻورچ پرامن جنگ جوٽڻي آھي. پر جيسين ان ڳوٺن کي جديد بڻائڻ جي ڊگھي جدوجھد جا نتيجا نڪرن، تيسين پاڻ مان جيڪي ٻني ٻاري ۾ مصروف ناھن ۽ رڳو ھوٽلن تي ڪچھريون ڪيو گھر ستا پيا آھن،انھن پيارن سُست سنڌين کي شھرن ۾ ته انھن سڀني سھولتن، علم، صحت ۽ روزگار لاءِ ھر حال ۾ اچڻو ئي پوندو، ٻيو ڪوبه فوري رستو آھي ئي ڪونه. گھران ۽ ڳوٺان ٻاھر ته پنھنجن نوجوانن کي ھر حال ۾ نڪرڻو ئي آھي، ائين ئي جيئن پنھنجا پيارا پاڙيسري پختون، پنجابي، مھاجر، سک، بنگالي، افغان، تامل، مراٺي، مدراسي، ايراني ۽ چيني سندن ابن ڏاڏن جا ڳوٺ، مڙھ مقام، گھر، ويڙھا ۽ وسنديون ڇڏي ننڍن وڏن شھرن ۽ ٻين ملڪن ۽ جھانن ۾ ڏھاڪن کان نڪري پيا آھن. سنڌيو، نڪرو، پڙھو، مقابلو ڪيو ۽ اڳتي وڌو، جي نه ته ڪجھ ڏھاڪن ۾ پنھنجي تباھ ۽ برباد ٿيڻ جا غالب امڪان آھن.

لياقت علي خان جو قتل

16 آڪٽوبر 1951ع

پاڪستان جي پهرين وزير اعظم لياقت علي خان 

جي قتل جو ڏينهن

ذوالفقار قادري

لياقت علي خان جو جنم مشرقي پنجاب جي شھر ڪرنال ۾ ٿيو ٖ سندس جي وڏن جو برٽش سرڪار سان ويجهو تعلق رهيو ٖ 15 آگسٽ 1947ع تي گورنر جنرل قائد اعظم محمد علي جناح کيس نئين آزاد ٿيل ملڪ پاڪستان جو وزير اعظم بڻايو ٖ جلد ئي قائد اعظم جي انتقال بعد لياقت علي خان ملڪ جي اڇي ڪاري جو مالڪ بڻجي ويو ٖ سندس جي دؤر ۾ ئي پاڪستان خود مختيار ملڪ بڻجڻ بجا۽ آمريڪا جي زير اثر هليو ويو ملڪ جون معاشي ۽ خارجا پاليسيون آمريڪا جي چوڻ تي ترتيب ڏنيون وينديون هيون ٖ برصغير جي ورهاڱي بعد سنڌ جو ناقابل تلافي نقصان جو آغاز بہ لياقت علي خان جي دور کان شروع ٿيو ٖ سنڌ جي گادي واري هنڌ ڪراچي کي سنڌ کان کسي مرڪز حوالي ڪيو ويو گڏو گڏ ورهاڱي بعد هجرت ڪري ايندڙ لکين مهاجرن کي چئني صوبن ۾ ورهائي رهائڻ بجا۽ هندستان کان هجرت ڪندڙن جو سمورو بار سنڌ تي وڌو ويو ٖ گڏو گڏ مهاجرن جي آبادڪاري سان گڏ هندن جون ڇڏيل زمينون ٖ جايون ٖ جڳهون ۽ مال ملڪيت ڪليم جي صورت ۾ کين الاٽ ڪري ڏنا ويا ان سڄي عمل ۾ سنڌي سياستدان بہ سندس ٻانهن ٻيلي ٿي بيهي رهيا جن مخالفت ڪئي انهن کي تڪليفون ڏنيون ويون ٖ وزيراعظم لياقت علي خان جي وقت ۾ ئي ملڪ جي سياسي مامرن ۾ فوج جي مداخلت شروع ٿي وئي ورهاڱي وقت پاڪستان جي حصي ۾ آيل ٽنهي هٿياربند فوجن ۾ ڪو مسلمان سينئر فوجي آفيسر ڪو نه هو، جيڪو فوج جي ڪمانڊ سنڀالي. اهو ئي سبب هو جو ورهاڱي بعد پاڪستان جي بري فوج جي ڪمانڊ جنرل سر فرينڪ ميزوري، نيوي ريئر ايڊمرل جيمس ولفرڊ جئفرڊ ۽ فضائيه جي ڪمانڊ ايئر وائيس مارشل اي ايل پيري جي حوالي ڪرڻي پئي، جيڪي ٽئي برطانوي انگريز هئا. ٻئي نمبر جي فوجي قيادت ۾ جيڪي سينئر ترين آفيسر هئا، انهن ۾ برگيڊيئر اڪبر خان، برگيڊيئر نذير احمد، برگيڊيئر آغا رضا، برگيڊيئر منير ٽوانه، برگيڊيئر ايم اي لطيف، برگيڊيئر شاهد حامد، برگيڊيئر افتخار خان، برگيڊيئر يوسف، ڪرنل فضل الرحمان، ڪرنل ايوب خان، ڪرنل حياءُ الدين، ڪرنل شير علي، ڪرنل ناصر علي، ڪرنل افضل شيخ، ڪرنل خالد مسعود شيخ، ڪرنل آدم خان ۽ ٻيا شامل هئا. جڏهن ته ڪجهه ميجر رينڪ ۽ ڪيپٽن رينڪ جا آفيسر هئا. 48-1947ع ۾ ڪشمير اندر پهرين پاڪ ڀارت ويڙهه ٿي، ته ڪرنل، ميجر ۽ ڪيپٽن رينڪن تي فائز آفيسرن کي ترقيون مليون. بانيءِ پاڪستان قائد اعظم محمد علي جناح هٿياربند فوج اندر سينئر فوجي عهدن جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ هڪ هنگامي اسپيشل پروموشن سيل جوڙيو ۽ خاص رينڪن جي پروموشن واسطي پاڻ انٽرويو ڪرڻ لڳو. قائد اعظم برگيڊيئر اڪبر خان، برگيڊيئر نذير، برگيڊيئر افتخار، برگيڊيئر يوسف ۽ ٻين کي ميجر جنرل رينڪ تي پروموشن ڏنو. جڏهن ته ايوب خان جي فائيل تي لکيو ويو، ته کيس عسڪري معاملن کان وڌيڪ سياسي معاملن ۾ دلچسپي آهي. ان ڪري کيس مشرقي پاڪستان ۾ تعينات ڪيو ويو. جيستائين قائد اعظم زندهه رهيو، معاملا ٺيڪ نموني هلندا رهيا، پر قائد اعظم جي وفات بعد صورتحال ساڳي نه رهي. ايوب خان جا شروع کان وٺي برطانوي ۽ آمريڪي فوجي عملدارن سان وڏا واسطا رهيا. هن پنهنجي راهه هموار ڪرڻ شروع ڪئي. جنرل گريسيءَ جي ڏينهن ۾ ئي 1950ع ۾ ايوب خان پنهنجي پوسٽنگ بطور ايڊجونينٽ جنرل جي ايڇ ڪيو ۾ ڪرائي چڪو هو.ان دوران لياقت علي خان خلاف ناڪام فوجي بغاوت بعد جنرل اڪبر ۽ جنرل نذير جي پنڊي سازش ڪيس ۾ گرفتاري ۽ ٻن سينيئر جنرل ليفٽننٽ جنرل افتخار ۽ ليفٽننٽ جنرل يوسف جي هڪ پر اسرار فضائي حادثي ۾ لاڏاڻي سبب جنرل گريسي جي رٽائرمينٽ بعد جنرل ايوب جي فوج جي سربراهي واري راه هموار ڪري ڇڏي آخر وزير اعظم لياقت علي خان 1951ع ۾ کيس پاڪستان جي هٿياربند فوج جو ڪمانڊر انچيف بڻايو ان بعد جلد ئي وزير اعظم لياقت خان 16 آڪٽوبر 1951ع راولپنڊيءَ جي ڇانوڻي واري علائقي ۾ واقع ڪمپني باغ جيڪو هاڻي لياقت باغ سڏجي ٿو اتي هڪ عام جلسي ۾ تقرير ڪرڻ لا۽ ڊائيس تي پهتو تہ سيد اڪبر نالي جيڪو افغاني مهاجر هو ان وزير اعظم لياقت علي خان کي گوليون هڻي قتل ڪيو قاتل سيد اڪبر علي کي وري ٿڏي تي پڪڙي تحقيقات ڪرڻ بجا۽ ايس پي راولپنڊي نجف خان جي حڪم ئي پوليس جي هڪ انسپيڪٽر محمد شاهہ گوليون هڻي قتل ڪري ڇڏيو لياقت علي خان جي قتل جو تحقيقاتي آفيسر اعتزازالدين قاتلن تائين پهچي چڪو هو تہ 26 آگسٽ 1952ع تي قتل ڪيس جي سموري رڪارڊ سميت جهلم ويجهو هڪ هوائي حادثي ۾ مارجي ويو ۽ اهڙي طرح ملڪ جي پهرين وزيراعظم لياقت خان جو خون ئي لڙھي ويو ٖ هن قتل ڪيس جو ٻيو دلچسپ پهلو بہ غور جهڙو آھي ملڪ جو وزيراعظم لياقت علي خان جيڪو حڪمران جماعت مسلم جو صدر بہ هو ان ڏينهن راولپنڊي ۾ جلسي سان خطاب ڪري رهيو هو تہ پارٽي جو جنرل سيڪريٽري يوسف خٽڪ ٖ پنجاب جو وزيراعلئ ميان ممتاز دولتانہ ٖ آ۽ جي پنجاب قربان علي شاهه ٖ انٽيليجنس ادارن جا ذميوار وزير اعظم جي پروگرام ۾ شريڪ نہ هئا ملڪ جو گورنر جنرل خواجہ ناظم الدين نٿيا گلي ۾ ھو ٖ فوج جو ڪمانڊر انچيف جنرل ايوب خان هالينڊ ۾ ھو ٖ اسڪندر مرزا ۽ غلام محمد بہ گم هئا اهڙي طرح ملڪ جي پهرين وزيراعظم جو قتل ڪيس لڙھي ويو

راولپنڊي پاڪستان جو اهو شهر آھي جتي ملڪ جا ٽي وزير اعظم    1 - لياقت علي خان ٖ 2 - ذوالفقار علي ڀٽو ٖ 3 - محترمه بينظير ڀٽو قتل ڪيا ويا

تاريخ جو تحقيقي جائزو

مغلن جي آشيرواد سان جڏھن سنڌ ۾ 'ڪلھوڙو يعني 'مسند نشين' مقرر ٿيو تہ امن امان لاءِ ڳوٺ، ڳوٺ، شھر شھر 'شاھہ' مقرر ٿيا ۽ تعليم لاءِ 'آخوند'. 

تعليمي ڻظام ـــــــــــ

مڪتب ۾ جيڪڏھن ٻار گهڻا ھوندا ھئا تہ آخوند 'خليفو' مقرر ڪري سگهندو ھو. 

اھو ئي 'آخوند' جيڪڏھن ڀر واري ڳوٺ ۾ 'خليفو' مقرر ڪري برانچ اسڪول بہ ھلائيندو ھيو تہ 'مرشد' سڏبو ھيو. 

جنھن آخوند جي مڪتب مان ھڪ کان وڌيڪ مرشد فارغ التحصيل ھوندا ھئا، اھو 'ميان' سڏبو ھيو.

مرشدن کي مدرسن جو نظام ھلائڻ لاءِ 'ڏن' ملندو ھيو جيڪو علائقي جا 'ڪلھوڙا' مقرر ڪندا ھئا ۽ سندن خليفا پنھنجي پنھنجي علائقي مان گڏ ڪندا ھئا. 

مدرسي/مڪتب سان گڏ جيڪا آفيس قائم ڪندا ھئا ان کي اوتاڪ يا اوطاق چئبو ھيو ۽ ان جو بہ فصل تي ڏن مقرر ھيو. 

مڪتب سان گڏ مسجد قائم ڪرڻ بہ لازمي ھيو. جنھن کي 'جامع' چئبو ھيو جيڪو اڳتي ھلي 'جامي' ٿي ويو. 

امن امان ـــــــــــ

شاھہ ـ علائقي جو ڏاڍو مڙس جيڪو راڄ گڏ ڪري سگهي، حملي جي صورت ۾ سپاھہ، سواري وغيرہ گڏ ڪري سگهي. 

ھر 'شاھہ' پنھنجي علائقي، پاڙن، راڄن جا 'وڏيرا' مقرر ڪندو ھيو جيڪي 'ڏن' بہ گڏ ڪندا ھئا. شاھہ علائقي جا 'ڪلھوڙا' مقرر ڪندا ھئا، وڏيرو وري شاھہ مقرر ڪندا. 

اھي 'شاھہ' ۽ وڏيرا جيڪا آفيس قائم ڪندا ھئا ان کي اوتاڪ يا اوطاق چئبو ھيو ۽ ان جو بہ فصل تي ڏن مقرر ھيو. 

شاھہ، وڏيرو، ميان، مرشد، آخوند، خليفو سڀني تي گهوڙو پالڻ لازمي ھيو. 

عبدالرحمٰن پيرزادو

تعلیم جبری ہونی چاہیے

۔ تعلیم جبری ہونی چاہیے  

حضرت مولانا عبید اللہ سندھی ہمارے دور کے عظیم مفسر قرآن ہوئے ہیں آپ تعلیم یافتہ لوگوں کو چھ ماہ میں قرآن پاک سے کما حقہ ، واقف کرا دیتے تھے ، اللہ تعالیٰ نے آپ کو ایسا ملکہ عطا کیا تھا۔ حضرت مولانا لاہوری ، مولانا سلطان محمود کٹھیالے والے حکیم فضل الرحمن وغیرہم نے آپ ہی سے قرآن پاک پڑھا تھا۔ آپ شیخ الہند حضرت مولانا محمود حسن کے شاگردوں میں سے تھے اور ان میں بڑا مقام رکھتے تھے۔ انگریز آپ سے بہت خوفزدہ تھا۔ ہندوستان میں آپ کا داخلہ بند کردیا تھا بلک ہسخت سزا رکھی تھی ، لہٰذا آپ نے 25 سال کا عرصہ جلا وطنی میں بسر کیا۔ آپ اپنے استاد محترم کا اشارہ پا کر کابل ہجرت کر گئے اور کابل کو انگریز کے پنجہ سے آزاد کرایا مگر انگریز نے وہاں بھی آپ کو جمنے نہیں دیا اور آپ کو روس جانا پڑا ۔ وہاں پر صرف ایک سال کا عرصہ گزارا۔ اس کے بعد آپ ترکی چلے گئے اور چار سال وہاں قیام کیا۔ آپ نے ترکوں کو خواب غفلت سے جگایا اور انہیں باور کرایا کہ تم بےدینی کی آغوش میں جا رہے ہو۔ قرآن پاک کی چند سورتوں کا مطلب سمجھ لو تو بےدینی سے بچ جائو گے۔ مگر ان لوگوں نے آپ کی دعوت کا خاطر خواہ جواب نہ دیا ، لہٰذا آپ ترکی سے حجاز مقدس چلے گئے۔ آپ بارہ سال تک مکہ مکرمہ میں مقیم رہے۔ انگریز آپ کے پیچھے لگا ہوا تھا۔ وہاں بھی آپ کی جاسوسی کی جاتی تھی۔ ایک دفعہ طواف کے دوران آپ نے دیکھا کہ جاسوس آپ کے پیچھے پیچھے آ رہا ہے آپ نے اسے پہچان لیا اور سخت ڈانٹ پلائی۔ فرمایا تمہیں شرم نہیں آتی ، یہاں بھی میرا پیچھا کر رہے ہو۔

خدا کا خوف کرو ، کم از کم حرم پاک کا ہی احترام کرو۔ آپ زبردست انقلابی ذہن کے مالک تھے اسی لئے تو انگریز آپ سے ڈرتا تھا آپ نے قیام پاکستان سے تین سال قبل وفات پائی آپ نے زندگی کے آخری ایام میں فرمایا تھا کہ میں نے انگریز کی جڑوں کو ہندوستان سے اکھاڑ دیا ہے اگر یہ چند سال کے اندر اندر اس ملک سے نہ بھاگا تو میری قبر پر آ کر لات مارنا اور کہنا کہ عبید اللہ نے جھوٹ بولا۔ چناچہ آپ کی یہ پیش گوئی حرف بحرف پوری ہوئی اور انگریز تین سال کے اندر اندر ہندوستان کو خیر باد کہہ گیا۔

کسی زمانہ میں برطانیہ ، برطانیہ عظمیٰ کہلاتا تھا۔ یہ اتنی بڑی سلطنت تھی کہ اس پر کبھی سورج نہیں ڈوبتا تھا۔ مقصد یہ کہ اس سلطنت کا رقبہ اتنا وسیع تھا کہ کسی نہ کسی حصے پر سورج موجود ہوتا تھا۔ اس کے مقابل ہمیں امریکہ ، روس ، جرمنی وغیرہ سب کمزور تھے ۔ مگر اس کے ظلم کی وجہ سے اللہ نے اتنی بڑی حکومت چھین لی اور اب یہ اپنے اصل ملک میں محصور ہو کر رہ گیا ہے۔ تو یہی وہ انگریز تھا جس نے مولانا عبید اللہ سندھی کو جلا وطنی کی زندگی گزارنے پر مجبور کردیا تھا۔

مولا دینی طور پر محدث ہونے کے ساتھ ساتھ سیاستدان بھی تھے آپ خود فرماتے ہیں کہ قبول اسلام کے بعد ہم نے اٹھارہ سال تک شیخ الہند مولانا محمود الحسن کی خدمت میں رہ کر سیاست بھی سیکھی ہے اور دین بھی حاصل کیا ہے۔ آپ امام شاہ ولی اللہ کی حکمت کے بڑے ماہر تھے۔ نہایت نیک سیرت انسان تھے نو مسلم ہو کر اتنا شعور حاصل کرنا ۔ اللہ تعالیٰ کی خاص مہربانی تھی۔ جفاکشی کا یہ عالم تھا کہ آٹھ دس میل کا سفر پیدل طے کر کے نماز جمعہ کے لئے آتے تھے۔ جب کرایہ نہیں ہوتا تھا پیدل ہی چل دیتے۔ ایک دفعہ ملتان کے لئے سفر شروع کیا ۔ مظفر گڑھ کے ریلوے سٹیشن پہنچے تو پاس صر فاتنے ہی پیسے تھے۔ جس سے ملتان کے لئے ٹکٹ خرید لیا۔ اتنے میں ایک اور مسافر نے سوال کیا کہ سخت لاچار ہوں ، ملتان جانا ہے مگر ٹکٹ کے لئے پیسے نہیں ہیں۔ آپ نے خریدا ہوا ٹکٹ اس سائل کو دیدیا اور خود پیدل ہی ملتان کے لئے چل دیئے۔

بعض لوگ کہتے ہیں کہ آپ آخر میں اشتراکی ہوگئے تھے ۔ حالانکہ یہ غلط ہے البتہ آپ سرمایہ دارانہ نظام کے خلاف تھے۔ آپ نے اپنی تفسیر میں اشتراکیت کے سخت خلاف لکھا ہے۔ کیونکہ اس دور میں اسلامی نظام سے ٹکر لینے والا اشتراکی نظام ہی ہے۔ آپ نے فرمایا تھا کہ اشتراکی نظام کے پاس کوئی پروگرام نہیں ہے۔ ایک وقت ضرورت آئے گا جب انہیں قرآنی پروگرام کی طرف متوجہ ہونا پڑے گا۔ اسلامی پروگرام سے بہتر کوئی پروگرام نہیں ملے گا۔ آپ نے یہ بھی فرمایا کہ جو بھی قوم قرآنی پروگرام سے اعراض کریگی وہ کبھی فلاح نہیں پا سکتی نہ دینی اعتبار سے کامیاب ہو سکتی ہے اور نہ ہی دنیوی لحاظ سے درجہ کمال حاصل کرسکتی ہے۔

یہی مولانا عبداللہ سندھی ہیں جنہوں نے آپ زیر درس کے متعلق فرمایا کہ میں ان آیات سے یہ اصول اخذ کرتا ہوں کہ تعلیم جبری ہونی چاہئے تاکہ تعلیم حاصل کر کے ترقی کی منزل طے کی جاسکیں ، یورپی ممالک میں جہاں دنیوی تعلیم جبری ہے۔ وہاں مرد و زن کسی کو تعلیم سے مستثنیٰ قرار نہیں دیا جاتا۔ سب کو لازماً تعلیم حاصل کرنا پڑتی ہے۔ یہی وجہ ہے کہ یہ اقوام دنیوی اعتبار سے ترقی یافتہ ہیں۔ مگر ہمارے ہاں تعلیم پندرہ بیس فیصد سے زیادہ نہیں ہے۔ دینی تعلیم تو ویسے ہی بالکل کمزور ہے۔ صرف ایک دو فیصد لوگ ہی دینی تعلیم حاصل کرتے ہیں ، دنیوی طور پر بھی ہمارے پچاس فیصد لوگ گنتی تک نہیں جانتے اردو لکھنا پڑھنا نہیں جانتے اور نہ ہی حساب سے کچھ واقفیت ہے۔ حقیقت یہ ہے کہ حضرت عثمان کے زمانے تک مسلمان حصول تعلیم کے اصول پر عمل پیرا تھے ، اور ترقی کی منازل بھی طے کرتے تھے۔ لہٰذا لازم ہے کہ کسی مرد اور عورت کو ضروریات دین کی تعلیم سے بےپہرہ نہیں رہنا چاہئے۔

اس مقام پر کتمان حق کے متعلق یہ نکتہ بیان کیا گیا ہے کہ دیکھو جس قوم کے پاس بام عروج تک پہنچانے والی تعلیم موجود ہو ، وہ اسے لوگوں کے سامنے پیش کرنے کی بجائے اسے چھپائے تو ایسا شخص لعنت کا مستحق نہیں ہوگا تو اور کیا ہوگا۔ اس وقت دنیا جہنم کدہ بنی ہوئی ہے۔ جرائم کی بھرمار ہو رہی ہے۔ اور ہم خاموش بیٹھے ہیں حالانکہ ہمارے پاس وہ تعلیم اور وہ پروگرام موجود ہے جس سے جرائم کی بیخ کنی ہو سکتی ہے …… جس سے انسان کی ذہنی ترقی ہو سکتی ہے اور جس سے تہذیب الاخلاق پیدا ہو سکتا ہے مگر ہم اس تعلیم کو لوگوں تک پہنچانے کے لئے تیار نہیں۔ ایسے ہی لوگوں کے متعلق فرمایا کہ سخت ضرورت کے باوجود جب اس تعلیم کو عام نہیں کیا جائے گا تو اس کا وبال لعنت کی صورت میں ظاہر ہوگا۔ اسی لئے مولانا عبید اللہ سندھی نے فرمایا تھا کہ ضروریات دین میں سے سب سے پہلا نمبر تعلیم کا ہے۔ اسے جبری طور پر نافذ کرنا چاہئے۔

(معالم العرفان فی دروس القرآن سورۃ البقرة آیت نمبر 159)

#جماعت_شیخ_الھند

جڏھن پاڪستان جو پھريون مارشل لا لاڳو ڪيو ويو

7 آڪٽوبر 1958ع

جڏھن پاڪستان جو پهريون مارشل لا لاڳو ڪيو 

ويو

ذوالفقار قادري

قائد اعظم محمد علي جناح جي وفات بعد فوجي آفيسرن ۾ عهدن جي رسا ڪشي شروع ٿي وئي وزير اعظم لياقت علي خان جي وزارت اعظميٰ وارن ڏينهن ۾ جنرل اڪبر خان ۽ جنرل نذير جي راولپنڊي سازش ڪيس ۾ گرفتاري ۽ هٿياربند فوج جي ٻن موسٽ سينئر جنريلن جنرل افتخار خان ۽ جنرل يوسف جي هڪ فضائي حادثي ۾ وفات بعد جنرل ايوب خان جي ڪمانڊر انچيف جي راهه هموار ٿي وئي . آخرڪار 17 جنوري 1951ع تي وزير اعظم لياقت علي خان جنرل ايوب خان کي پاڪستان جي هٿياربند فوج جو نئون ڪمانڊر انچيف مقرر ڪري ڇڏيو. 16 آڪٽوبر 1951ع تي وزيراعظم لياقت علي خان جي قتل بعد ملڪ اقتدار جي کچڻي بڻجي ويو. ٿوري عرصي ۾ خواجه ناظم الدين، محمد علي بوگره ، حسين شهيد سهروردي، آئي آئي چندريگر، فيروز خان نون ۽ غلام محمد تائين ملڪ ۾ ڪيترا ئي گورنر جنرل ۽ وزير اعظم تبديل ٿيندا رهيا. آخرڪار 7 آگسٽ 1955ع تي گورنر جنرل غلام محمد کان استعيفيٰ وٺي اسڪندر مرزا گورنر جنرل بڻجي اقتدار تي قبضو ڪري ڇڏيو اسڪندر مرزا اڳتي هلي ملڪ مان گورنر جو عهدو ختم ڪري 23 مارچ 1956ع تي پاڪستان جو پهريون صدر بڻجي ويو اسڪندر مرزا پنهنجي اقتدار واري عرصي ۾ پنجن وزيراعظمن کي برطرف ڪيو وري 7 آڪٽوبر 1958ع تي صدر اسڪندر مرزا وزيراعظم فيروز خان نون کي برطرف ڪري ملڪ ۾ مارشل لا نافذ ڪري، هٿياربند فوج جي ڪمانڊرانچيف جنرل ايوب خان کي مارشل لا ايڊمنسٽريٽر مقرر ڪري ڇڏيو. اڳتي هلي اسڪندر مرزا 24 آڪٽوبر 1958ع تي جنرل ايوب خان کي ملڪ جو وزيراعظم نامزد ڪيو ۽ سندس فوجي ملازمت جي مدي ۾ به واڌارو ڪيو جنرل ايوب خان وزيراعظم جي عهدي جو حلف کڻڻ کان پو۽ پنهنجي ڪابينہ جوڙي جنهن ۾ ذوالفقار علي ڀٽو ٖ ليفٽننٽ جنرل اعظم خان ٖ ليفٽننٽ جنرل واجد علي برڪي ٖ ليفٽننٽ جنرل ڪي ايم شيخ ٖ منظور قادر ٖ ايف ايم خان ٖ حبيب الرحمان ٖ ابوالقاسم ٖ حفيظ الرحمان ٖ محمد شعيب ۽ مولوي محمد ابراهيم کي وزير طور کنيو صرف ٽن ڏينهن بعد جنرل ايوب خان 27 ۽ 28 آڪٽوبر 1958ع جي رات تي برگيڊيئر بهادر شير ۽ برگيڊيئر نوازش ذريعي زبردستي اسڪندر مرزا کان استعيفيٰ وٺي ملڪ جوحاڪم بڻجي ويو. ايوب خان يارهن ورهيه ملڪ جو حاڪم رهيو، پر جڏهن هن وردي لاهي فوجي اختيار جنرل موسئ حوالي ڪيا ۽ پاڻ فيلڊ مارشل بڻيو ته سندس گرفت ڪمزور ٿي جنرل ايوب خان پاڪستان تي يارهن سال حڪمراني ڪئي آخر هڪ ڀرپور عوامي تحريڪ ۽ احتجاج بعد استعفئ ڏئي گهر ڀيڙو ٿي ويو ۽ اقتدار جنرل يحيئ خان حوالي ڪيائين

ٽوڙھي ڦاٽڪ سانحو

17 آڪٽوبر 1984ع ٽوڙهي ڦاٽڪ سانحو 

مڪمل تاريخ ۽ پس منظر

ذوالفقار قادري

1983ع جي ايم آر ڊي تحريڪ سان ڪو سهمت هجي يا نہ هجي پر ان تحريڪ ۾ سنڌي ماڻھن جي تاريخي ڪروڌ ۽ ويڙھہ نہ صرف جنرل ضياء جون وايون بتال ڪيون پر عالمي سطح تي سنڌ جي هڪ نئين مزاحمتي روپ کي اجاگر ڪريو ٖ  ايم آر ڊي تحريڪ جي خاتمي تي جنرل ضياء سنڌي ماڻھن کان پلئہ وٺڻ خاطر سنڌ جي ڪور ڪمانڊر ۽ زون ( سي ) جي مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ليفٽننٽ جنرل ايس ايم عباسي کي هٽائي ليفٽننٽ جنرل جهانداد خان کي ڪور ڪمانڊر 5 ڪور ۽ سنڌ جو مارشل لا ايڊمنسٽريٽر مقرر ڪيو ٖ ان بعد جلد ئي سنڌ جي تعليمي ادارن ۾ هڪ سازش تحت شاگرد ڌرين درميان پاڻ ۾ خوني ويڙھہ شروع ڪرائي وئي ٖ 1983ع وارن ڏينهن ۾ شفيع محمد ڪرناڻي جساف جو مرڪزي صدر هو ٖ پر اڳتي هليٖ 1984ع ۾ شفيع ڪرناڻي جي جا۽ تي جڏھن گل محمد جکراڻي جساف جو صدر بڻيو تہ گل محمد جکراڻي جي صدارت وارو دور سموري سنڌ خاص طور سنڌ يونيورسٽي ٖ ايل ايم سي ڄامشورو ٖ سپريئر سائنس ڪاليج خيرپور ٖ ٽيڪنيڪل ڪاليج خيرپور ٖ لطيف يونيورسٽي خيرپور ٖ قائد عوام انجنيئرنگ يونيورسٽي نوابشاه ٖ چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج ۽ ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻو شاگردن ڌرين وچ ۾ هٿياربند جهيڙن جو دور رهيو ٖ ڪراچي ۾ 14 آگسٽ 1984ع تي سنڌ ميڊيڪل ڪاليج ( ايس ايم سي ) هاسٽل تي هڪ واقعو ٿيو حڪومتي بربريت خلاف جڏھن سنڌي شاگردن هاسٽل تي ڪارا جهنڊا لهرايا تہ ضياء حمايتي هڪ غير سنڌي شاگرد تنظيم وارن کي اها ڳالهہ نہ وڻي ۽ انهن هڪ منظم سازش ھيٺ سنڌي شاگردن تي حملو ڪيو جنهن ۾ ھڪ سنڌي شاگرد حنيف ميمڻ شھيد ٿي ويو مورڳو سنڌي شاگردن جو گهيراؤ ڪري برما جيسراڻي ٖ ويرسي مل ٖ اسلم پرويز ٖ بابر جمالي سميت اڍائي سؤ شاگردن کي گرفتار ڪيو ويو بعد ۾ سڀ ڇڏيا ويا باقي برما جيسراڻي ٖ ويرسي مل ٖ اسلم پرويز ٖ بابر جمالي ۽ ٻيا لانڍي جيل موڪليا ويا جيڪي طويل عرصو جيل رهيا 17 آڪٽوبر 1984ع ٽوڙهي ڦاٽڪ واقعي کان اڳ جساف ٖ سپاف ۽ بي ايس او وچ ۾ جهيڙن ۾ چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج لاڙڪاڻي ۾ ميراشتياق ٽالپر ۽ روپ چند نالي شاگرد مارجي چڪا هئا ٖ سپاف لاڙڪاڻي جي ضلعي صدر صفي الله جوکيو کي گوليون هڻي شديد زخمي ڪيو ويو  سنڌ ۾ سپاف ۽ جساف درميان شديد ڇڪتاڻ واري صورتحال هئي ان دوران جساف ڪارڪنن چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج لاڙڪاڻي ۾ “ جشن لطيف “ ملهائڻ جو اعلان ڪيو ۽ 17 آڪٽوبر 1984ع تي سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو مان پروگرام ۾ شرڪت واسطي سنڌ يونيورسٽي ٖ مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽي ۽ ايل ايم سي ڄامشورو جا اٽڪل ڏيڍ سؤ جي لڳ ڀڳ شاگرد بسن ۾ سوار ٿي ڄامشورو کان چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج لاڙڪاڻو اچي رهيا هئا تہ مانجهند ۽ کاڻوٺ درميان انڊس ها۽ وي تي ٽوڙھي ڦاٽڪ جي پٿريلي ۽ سنسان علائقي ۾ سيڪيورٽي فورسز بسن تي فائرنگ ڪري ڇڏي جنهن جي نتيجي ۾ پنج نوجوان عبدالمالڪ خشڪ ٖ ذڪريا ميمڻ ٖ امان الله وسطڙو ٖ انور عباسي ۽ سنڌ يونيورسٽي سينٽرل ڪينٽين جو پورهيت مٺو بليدي شھيد ٿي ويا ڪئين زخمي ٿيا ۽ سو کان مٿي شاگردن کي گرفتار ڪيو ويو فوجي سرڪار سنڌ جي اطلاعات کاتي معرفت هڪ هينڊ آؤٽ جاري ڪيو تہ انتهائي مطلب ڏوهارين ۽ فورسز درميان مقابلي بعد پنج ڏوهاري مارجي ويا جڏھن مختلف ڏوهن ۾ گهربل گل محمد جکراڻي ٖ ستار موريو کي سندن ٽولي سميت گرفتار ڪيو ويو آھي ٖ ان واقعي خلاف سموري سنڌ سراپا احتجاج بڻجي وئي سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ احتجاج ٿيو سنڌ ۾ تاريخي ڦيٿا روڪ هڙتال ڪئي وئي لاڙڪاڻي ۾ احتجاج دوران پوليس فائرنگ ۾ جساف ڪارڪن امير شاه شھيد ٿيو شديد احتجاج جي نتيجي ۾ گرفتار شاگردن جي اڪثريت کي آزاد ڪيو ويو جنرل ضياء سرڪار ٽوڙھي سانحي ڪيس جي اسيرن تي ملٽري ڪورٽ ۾ ڪيس هلائڻ پئي چاهيو پر سنڌ ۾ شديد احتجاج جي نتيجي ۾ سرڪار سنڌ ھا۽ ڪورٽ جي جسٽس عبدالرزاق ٿهيم جي سربراهي ۾ هڪ عدالتي ٽريبونل جوڙيو جنهن جون شروعاتي سماعتون حيدرآباد ۾ ٿيون بعد ۾ ٽريبونل جي ڪاروائي ڪراچي ۾ ٿيندي رهي مارچ 1985ع غير جماعتي چونڊن جي نتيجي ۾ محمد خان جوڻيجو ملڪ جو وزيراعظم چونڊجي آيو جنهن ڊسمبر 1985ع ۾ ملڪ مان مارشلا لا هٽائي ملٽري ڪورٽون ختم ڪرڻ جو اعلان ڪيو اسير شاگردن گل محمد جکراڻي ٖدودو مهيري ٖ ستار موريو ٖ عمر الدين زرداري ٖ سڪندر ميراڻي ٖ درياء خان اقبال تونيو ۽ نظير تونيو ٖ سليمان جتوئي تي هٿيارن ٖ اغوا ٖ ڀڃ ڊاه سميت مختلف ڪيس داخل ڪيا ويا هئا سندن ڪيس جسٽس عبدالرزاق ٿهيم جي ٽريبونل ۾ ھلندو رهيو جتي گل محمد جکراڻي جسٽس عبدالرزاق ٿهيم  ٽربيونل ۾ پنهنجو تاريخي بيان لکت ۾ جمع ڪرايو جيڪو بعد ۾ “ تاريخ اسان سان انصاف ڪندي” جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ شايع ٿيو ٽوڙهي ڦاٽڪ ڪيس جي اسيرن جي پيروي ڪندڙ وڪيلن ۾ ماما يوسف لغاري ٖ عبدالحفيظ پيرزادو ٖ مجيب پيرزادو ، حفيظ لاکو ٖ اڳوڻو سينيٽر مرحوم حسين شاھہ راشدي ٖ نورالدين سرڪي ٖ نعمت الله قريشي ۽ چاچا حفيظ قريشي ٖ نورالحق قريشي ٖ اعجاز هڪڙو ٖ پرويز قريشي شامل ھئا ٖ 17 آگسٽ 1988ع تي جنرل ضياء هڪ فضائي حادثي ۾ مري ويو ٖ 16 نومبر 1988ع تي ملڪ ۾ عام چونڊون ٿيون جنهن ۾ پ پ سرسي حاصل ڪئي ٖ 2 ڊسمبر 1988ع تي محترمہ بينظير ڀٽو صاحبہ ملڪ جي وزيراعظم بڻي ٖ مارچ 1989ع ۾ ٽوڙھي سانحي جا سڀ اسير ضمانت تي آزاد ڪيا ويا ٖ واقعي واري هنڌ بعد ۾ ٽوڙھي ڦاٽڪ جي شهيدن جو هڪ يادگار تعمير ڪيو ويو جيڪو هاڻي زبون حالت ۾ آھي

ٽوڙي ڦاٽڪ ڪيس جي اسيرن جو مختصر پروفائيل

1 - گل محمد جکراڻي جساف جي ڪارڪن کان مرڪزي صدر جي عهدي تي فائز رهيو قومي ڪارڪن کيس عزت جي نگاه سان ڏسندا هئا هو ان وقت گهڻن ئي نوجوانن جو آئڊيل هو ٽوڙهي ڦاٽڪ ڪيس مان آزاد ٿين بعد اڳتي هلي جيئي سنڌ کان علحدگي اختيار ڪري ممتاز علي ڀٽو جي سنڌ نيشنل فرنٽ ۾ شموليت ڪئي بعد ۾ فرنٽ تان بہ استعفئ ڏئي 23 ڊسمبر 2007ع تي آغا سراج دراني ٖ اياز سومرو ٖ خورشيد جوڻيجو ۽ جميل سومرو جي معرفت نئون ديرو ۾ محترمہ بينظير ڀٽو صاحبہ سان ملاقات ڪري پيپلز پارٽي ۾ شامل ٿيو ۽ اڳتي هلي پ پ ٽڪيٽ تي ڪنڌڪوٽ ڪشمور تڪ تان ايم اين اي بڻيو ٖ ۽ هينئر پ پ پ سان وابستہ آھي

2 - ستار موريو جساف جي ڪارڪن کان مرڪزي اڳواڻ تائين پهتو زندگي جو طويل عرصو جيل ۽ روپوشي ۾ گذاريائين ٽوڙھي واقعي کان پو۽ اڳتي هلي جيئي سنڌ کان عليحدگي اختيار ڪري علي حيدر شاه سان گڏ مير مرتضئ ڀٽو جي پارٽي ۾ شموليت اختيار ڪئي ٖ مير مرتضئ ڀٽو جي شھادت بعد آصف علي زرداري سان ملاقات ڪري پ پ ۾ شموليت ڪيائين ۽ کيس پ پ ضلع لاڙڪاڻي جو نائب صدر مقرر ڪيو ويو ٖ ستار موريو ڪجهه عرصو بيمار رهڻ بعد 6 سيپٽمبر 2017ع تي هي فاني جهان ڇڏي لاڏاڻو ڪري ويو ٖ 

3 - ڊاڪٽر دودو مهيري طويل عرصو جساف سان سلهاڙيل رهيو ٽوڙي ڦاٽڪ واقعي ۾ اسير رهيو آزادي بعد مختلف قوم پرست ڌڙن سان وابستہ رهيو ٖ هو ڳجهن ادارن پاران کنڀيو بہ ويو طويل عرصو گم ڪيو ويو ڊاڪٽر قادر مگسي ٖ سيد جلال محمود شاهہ سان سياسي سفر ۾ گڏ رهندڙ بعد 2018ع جي عام چونڊن دوران پ پ ۾ شامل ٿي ويو آھي

4 - عمر دين زرداري دادو لڳ ڪڪڙ ويجهو ڳوٺ سهراب زرداري جو ويٺل هو ٖ جساف جو متحرڪ اڳواڻ رهيو مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ ميڪينل انجنيئرنگ آخري سال جو شاگرد هو لکيل پڙھيل نظرياتي ڪارڪن هو قومپرست سياست ۾ ھو سوشلزم جو وڏو حامي رهيو جيل ۾ بہ هو ليڪچر ۽ تحريرن ذريعي جدوجهد جاري رکندو هو ٽوڙھي ڦاٽڪ واقعي جو اسير رهيو جيل مان آزادي بعد ڪجهہ عرصو خاموش رهيو اڳتي هلي ڪجهہ عرصو ذاتي تعلق سبب آصف علي زرداري جو ويجهو بہ رهيو پر ڪو بہ مالي فائدو حاصل نہ ڪيائين ۽ نہ ئي پ پ ۾ شامل ٿيو آخر ۾ شديد بيمار رهيو ۽ پنهنجي ڳوٺ ۾ گوشہ نشيني واري زندگي گذارڻ لڳو آخر مئي 2018ع ۾ هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪري ويو

5 - نظير تونيو اڃا تائين فڪر سائين جي ايم سيد سان سلهاڙيل آھي پر سياست ۾ عملي طرح سرگرم ناهي هو پنهنجي شهر قمبر جي شهري اتحاد جو سرگرم اڳواڻ آھي سماجي ۽ فلاحي ڪمن ۾ هٿ ونڊائي ٿو ٖ 

6 - سڪندر ميراڻي لاڙڪاڻي جي بهار پور محلي جو رهواسي آھي سموري جواني جساف سان رهيو آزادي بعد ڪجهہ عرصو سرگرم رهيو پر ھاڻ ايترو سرگرم ناهي پر اڃا تائين سائين جي ايم سيد جي نظرئي سان لاڳاپيل آھي

7 - اقبال تونيو عرف دريا خان جساف جو متحرڪ اڳواڻ رهيو ٽوڙي ڦاٽڪ ڪيس مان آزادي بعد ڪافي عرصو سرگرم رهيو بعد ۾ بيماري سبب گوشہ نشين ٿي ويو ۽ آخر لاڏاڻو ڪري خالق حقيقي سان وڃي مليو

8 - سليمان جتوئي اصل لاڙڪاڻي لڳ آباد جتوئي ڳوٺ جو رهواسي آھي جساف جي مرڪزي عهدن تي فائز رهيو  ٖ سليمان جتوئي مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽي ڄامشورو جو گريجوئيٽ آھي ٖ جيل مان آزادي بعد ايڪسائيز کاتي ۾ آفيسر مقرر ٿيو ڪجهہ عرصو اڳ ايڪسائيز کاتي مان رٽائرڊ ٿيو آھي اڄ ڪلهہ ڪراچي ۾ رهي ٿو ۽ سياست ۾ سرگرم ڪونهي پر فڪري طور اڃا سائين جي ايم سيد جي نظرئي سان سلهاڙيل آھي

سنڌ جي اڙدو آباديءَ ڏانھن خط

سنڌ جي اڙدو آبادي ڏانهن کُليل خط. شھريار ڪيريو سنڌي ۽ اڙدو ڳالهائيندڙ آبادين وچ ۾ شروع کان وٺي ڪافي ڳالھين تي ٽڪراءُ ٿيندا رهيا آهن، انھن ۾ عام طور تي اھو تاثر ڏنو ويندو آھي تہ اڙدو آبادي سنڌين جي دشمن آھي يا سنڌي ڳالهائيندڙ اڙدو آبادي جي دشمن. حقيقت ان جي ابتڙ آھي، اسان ماضي ۾ نظر وجھون ٿا تہ ڏسون ٿا 1947 تائين ۾ ٿيل ستم گيري ۾، ھندستان توڙي سنڌ مان لڏپلاڻ شروع ٿي جن مان سنڌي ھندو لڏپلاڻ ڪري ھندستان ويا تہ اڙدو ڳالهائيندڙ لڏي سنڌ ۾ اچي رھائش پزير ٿيا ھئا, غيرفطري طور ٿيل ورهاڱو ڪافي ڳرو لڳو.. خير پوءِ اڳتي هلي سامراج پاران پنهنجا قومي, گروهي مفاد حاصل ڪرڻ لاء آھستہ آھستہ ٻنھي ڌرين وچ ۾ باھ ڀڙڪائي وئي جنھن جا شعلا 1988 ۾ سنڌي-مھاجر فساد ۾ ڏسڻ ۾ آيا جنھن ۾ ٻنھي ڌرين وچ ۾ بي انتها نفرت کي پروان چاڙهڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ھئي. پر عام اڙدو ۽ سنڌي ڳالھائيندڙن ان سازش کي ناڪام ڪيو ساڳي ئي ٻي لھر 1990 ۾ ڏسڻ ۾ آئي ۽ رتوڇاڻ ٿي پر وري بہ عام عوام ان کي نندي ناڪام ڪيو، ساڳي طرح وقتن بوقتن فساد ڪرائڻ جي پوري پوري ڪوشش ٿيندي آھي پر ھر دفعي انھن کي شڪست آلوده ٿيڻو ٿو پئي. سنڌي توڙي اڙدو ڳالهائيندڙن جي وچ ۾ اڪثر فساد ان ڪري ڪرايا ويندا آهن جيئن ھو اصلي (سنڌ جي قومي) مسئلن کان پري رھن ۽ انهن کي ويڙه ۾ مصروف رکي سگهارا ھٿ پنھنجو ڪم ڪڍي ويندا آھن ان حوالي سان محترم خاڪي جويو اسان کي انھن جون چالبازي سمجھائيندي لکي ٿو تہ: "جڏھن بہ سنڌ جي حقن تي ڪو وڏو ڌاڙو ھڻڻو ھوندو آھي ته سنڌ جي ورهاڱي جو شوشو اٿاريو ويندو آھي. ھڪ طرف سگھارن ھٿن جي اشارن تي مهاجرن جي تنظيمن کي سنڌين ۽ سنڌ جي خلاف ڳالهائڻ جو پروانو ڏنو ويندو آھي ۽ ٻئي طرف وري اھڙين ئي سنڌين جي جوڙيل تنظيم جي ماڻھن کي ميدان ڪارساز ۾ لاٿو ويندو آھي ۽ پوءِ ھڪ سٽيل سٽاءُ موجب ٻہ چار سنڌين جا ماڻھو مارايا ويندا آھن ۽ ٻہ چار مهاجرن جا ۽ پوءِ اھڙي نموني سنڌين ۽ مھاجرن جي جھيڙي جي شروعات ڪرائي ويندي آھي" اھڙي طرح سنڌي ۽ اڙدو ڳالهائيندڙن جي پاڻ ۾ ڄُنڊا پٽ ۾ نقصان ھميشہ سندن ٿيو آھي جڏھن تہ فائدو ھميشہ غيبي ھٿن کي ٿيو آھي. اسان (سنڌي توڙي اڙدو آبادي) کي سمجھڻو پوندو تہ پنھنجا حقيقي دشمن اڃان ٻيا آهن جيڪي اسان کي ڪٽپتلين جيان ھلائي, پاڻ ۾ فساد ڪرڻ لاء هميشه آتا ٿا رهن. سنڌ جي ٻنهي مستقل آبادين کي پراڻا ويڇا وساري ھڪ ٻئي ڏانھن پنهنجائپ ۽ ڀائپي وارو ھٿ وڌائڻي هڪ قوم ٿيڻو پوندو ڇو ته نجات صرف ان ۾ آھي. اسان پنھنجي اڙدو ڳالهائيندڙ سنڌي ڀائرن کي سڏ ٿا ڏيون تہ اچو ۽ مادر وطن لاءِ گڏجي ڪوشان ٿيو ڇو تہ ھاڻي توھان ۽ اسان جو وطن اھو ئي آھي. پنھنجي ڌرتي ۽ مفاد، توڙي دشمن ساڳيا آھن. ھي وقت منتشر ٿيڻ جو نہ متحد ٿيڻ جو آھي جيئن متحد ٿي سنڌ وطن جي آجپي, آزادي ۽ خوشحاليء ۾ پنهنجو موثر ڪردار ادا ڪري سگهون.

اول الله عليم

اول الله عليم، اعليٰ، عالم جو ڌڻي
قادر پنهنجي قدرت سين، قائم آهِ قديم
والي، واحد، وحده، رازق، رَب رحيم
سو ساراه سچو ڌڻي، چئي حمد حڪيم
ڪري پاڻ ڪرِيمُ، جوڙُون جوڙ جهان جي

(سر ڪلياڻ، شاه جو رسالو)

تیری ہی ذات اول و آخر
تو ہی قائم ہے اور تو ہی قدیم
تجھ سے وابستہ ہر تمنا ہے
تیرا ہی آسرا ہے رب کریم
کم ہے جتنی کریں تری توصیف
تو ہی اعلیٰ ہے اور تو ہی علیم
والیِ شش جہات واحد ذات
رازقِ کائنات، ربِ رحیم

(منظوم اردو ترجمہ: شیخ ایاز)
​